Jak poradzić sobie z odleżynami? Przyczyny odleżyn

Odleżyny - zmora i zmartwienie. Nie tylko są źródłem stresu i cierpienia u chorego, ale także stanowią przyczynę groźnych powikłań i znacząco obniżają jakość opieki. Według statystyk, problem odleżyn dotyka 10-15% osób hospitalizowanych oraz 15 do ponad 30% osób w domach opieki!

To w najgorszej opcji 1/3 pacjentów!

Nic więc dziwnego, że temat ten bardzo interesuje zarówno chorego, jego rodzinę oraz specjalistów z zespołu pielęgnacyjnego. W naszej pracy niejednokrotnie spotykamy się nie tylko z odleżynami, ale też z pytaniami ze strony zaniepokojonych rodzin. Sprawdź, czy te pytania są Ci znane:

Co to są odleżyny?

Skąd się biorą odleżyny?

Jak szybko powstają odleżyny? Jeszcze wczoraj jej tu nie było?

Czy zaczerwienienie to już odleżyna?

Czy na odleżyny można umrzeć?

Jak leczyć odleżyny w domu?

Co stosować na odleżyny? I od kiedy?

Jak zapobiegać odleżynom?

Jeśli w Twoim otoczeniu jest osoba unieruchomiona lub o obniżonej sprawności ruchowej, to pewnie niejednokrotnie spotkałeś się z tymi pytaniami. Biorąc pod uwagę fakt, że tym problemem świat medyczny walczy praktycznie “od zawsze”, zupełnie nas to nie dziwi. Dlatego rozpoczynamy na naszym blogu cykl trzech artykułów poświęconych przyczynom, leczeniu i profilaktyce odleżyn, tak, by przekazać Wam fachową, naukową wiedzę i porady w przystępny i zrozumiały sposób.

Kiedy po raz pierwszy użyto terminu "odleżyna"? Okazuje się, że już w XV wieku, w 1420 roku! Termin ten pochodzi od łacińskiego słowa “decumbre” co oznacza “leżeć płasko”. Przez wiele lat myślano, że zawsze odleżyny powstają na skutek niewłaściwej pielęgnacji. I chociaż pielęgnacja ma OGROMNE znaczenie w profilaktyce i leczeniu odleżyn, dziś wiemy, że za ich powstawanie odpowiedzialny jest szereg czynników.

Czym właściwie są odleżyny?

Najprościej mówiąc, odleżyna to uszkodzenie skóry spowodowane ciągłym i znaczącym niedokrwieniem tkanek wywołanym przez długotrwały bądź powtarzający się ucisk. W pierwszym etapie charakteryzuje się zaczerwienieniem, ale z czasem prowadzi do niedokrwienia i obumierania tkanek. Wraz z oddzielaniem się martwiczych tkanek powstają trudno gojące się owrzodzenia, które łatwo ulegają zakażeniu.

Trzeba pamiętać, że odleżyny nie występują nigdy samoistnie, jako jedyna jednostka chorobowa. Zawsze towarzyszą im inne choroby, przez które pacjent zostaje unieruchomiony.

Jakie są przyczyny odleżyn?

Wszystkie komórki naszego ciała wymagają ukrwienia. Sprawne krążenie krwi i limfy zapewnia dostarczenie tlenu oraz składników odżywczych do każdej komórki i usunięcie ubocznych produktów przemiany materii.

Gdy leżymy, nasze ciało oparte jest na podłożu, na którym spoczywa. Największy kontakt z podłożem mają miejsca nad wyniosłościami kostnymi (okolica krzyżowa, potylica, łopatki, pięty). Są to miejsca najbardziej narażone na ucisk, który powoduje blokadę przepływu krwi i limfy. Jako osoby zdrowe naturalnie i bezwiednie dbamy o odciążanie uciśniętych miejsc - śpiąc zmieniamy swoje ułożenie ok. 150 razy! Tymczasem niezdolny do zmiany pozycji ciała chory nie jest w stanie samodzielnie doprowadzić do zmniejszenia ucisku. Dodatkowo, gdy jesteśmy ułożeni w pozycji półwysokiej lub siedzącej i obsuwamy się z fotela lub łóżka na nasze ciało działają siły rozciągające. To prowadzi do przesuwania, napinania i zgniatania tkanek i skóry a także do tarcia z podłożem, na którym jesteśmy.  

Oprócz tych najważniejszych czynników, czyli ucisku, rozciągania i tarcia istnieją jeszcze inne, które, chociaż nie mogą wywołać odleżyn, znacząco wpływają na ich powstanie. Literatura wymienia ich około 200, ale do najczęściej występujących zaliczamy:

• unieruchomienie porażonych kończyn, brak przytomności, miażdżyca i obrzęki, niskie ciśnienie, niedotlenienie,
• otyłość - zwiększa nacisk w miejscach, gdzie kość blisko sąsiaduje ze skórą
• odwodnienie, niedożywienie, anemia
• wychudzenie - brak wystarczającej ilości tkanki tłuszczowej powoduje wzrost nacisku na skórę
• niedobór białka i witamin (szczególnie witaminy C,B12, cynku, żelaza)
• zwyrodnienie stawów, złamania
• cukrzyca, nietrzymanie moczu i kału, infekcje bakteryjne, depresja, zła kondycja skóry, podeszły wiek
• płeć - niestety, kobiety są dwa razy bardziej narażone na wystąpienie odleżyn niż mężczyźni
• za niska lub za wysoka temperatura i wilgotność pomieszczenia, w którym przebywa chory
• zbyt ciasna, szorstka lub sfałdowana bielizna osobista i pościelowa
• problemy skórne - alergie, skóra sucha, bibułkowata,
• leki przeciwbólowe, uspokajające, psychotropowe, steroidy
• nikotynizm - i co ciekawe, nie zarówno palenie jak i samo wdychanie dymu nikotynowego. Oba czynniki  powodują zmiany chorobowe naczyń krwionośnych prowadzące do miażdżycy, a co za tym idzie gorszego ukrwienia
• niski poziom opieki
• brak sprzętu przeciwodleżynowego
• brak środków opatrunkowych i higienicznych
• brak profilaktyki

Jak powstają odleżyny?

Gdy na nasze komórki są uciskane, nie dociera do nich krew, a w raz nią tlen i substancje odżywcze potrzebne komórkom do życia. Długotrwały ucisk, a co za tym idzie brak "środków do życia" sprawiają, że komórki obumierają. W ich miejscu pojawia się ognisko martwicy. Z biegiem czasu martwiczy strup oddziela się od zdrowej tkanki, pozostawiając po sobie głęboki ubytek, który nazywamy owrzodzeniem odleżynowym.

Klasyfikacja odleżyn

Myliłby się jednak ten, który uważa, że wyłącznie poważna rana może być uznana za odleżynę - problem ten pojawia się dużo wcześniej i już wtedy wymaga natychmiastowej reakcji. Dlatego niekiedy już zaczerwienienie skóry uznajemy za odleżynę! W praktyce lekarskiej/pielęgniarskiej korzysta się z kilku skal oceny odleżyn - m.in. czterostopniową skalę opracowaną przez Europejski Komitet Doradczy ds. Odleżyn. Popularna jest taże skala Thorrance’a, która wyróżnia pięć stopni odleżyn.

Pierwszy stopień to blednące zaczerwienienie skóry. Przekrwienie i zaczerwienienie występuje jako reakcja na działające ciśnienie. Gdy lekko je uciśniemy skóra zblednie - to oznacza, że mikrokrążenie nie jest uszkodzone.

Drugi stopień odleżyny pojawia się, gdy uciśnięta zaczerwieniona skóra nie blednie. Spowodowane jest to uszkodzeniem mikrokrążenia, zapaleniem i obrzękiem tkanek. Może pojawić się obrzęk, uszodzenie naskórtka, pęcherze. Zwykle objawom tym towarzyszy ból.

Trzeci stopień diagnozujemy, gdy pojawia się uszkodzenie pełnej grubości skóry. Wyraźne brzegi rany otoczone są obrzękiem i rumieniem. Na dnie rany widzimy czerwoną ziarninę lub żółte masy rozpadających się tkanek.

Czwarty stopień odleżyn dotyka także tkanki podskórnej. Pojawia się martwica tkanki tłuszczowej. Brzeg odleżyny jest zwykle dobrze odgraniczony, ale martwica może dotykać także tkanek otaczających a na dnie rany może pojawiać się czarna martwica.

Piąty stopień to zaawansowana martwica, która sięga już mięśni, a może nawet dotrzeć do stawów i kości. Powstająjamy, które łączą się ze sobą a w ranie znajdujemy czarno-brązowe masy rozpadających się tkanek

Gdzie powstają odleżyny?

By wykryć miejsca najbardziej narażone na powstawanie odleżyn, a przez to potrzebujące szczególnej uwagi, przyjrzyj się pozycji chorego: Które miejsca są najbardziej uciskane? Gdzie kości przebiegają szczególnie blisko ciała?

Jeśli chory leży na plecach zwróć szczególną uwagę na okolice kości krzyżowej, kość guzicznej (sam koniec kręgosłupa, poniżej kości krzyżowej), potylicy (tylna część czaszki), pięt, kręgosłupa piersiowego, łopatek, kręgosłupa lędźwiowego.

Jeśli chory leży na bokach uważaj na kostki u stóp, małżowiny uszne, krętarze kości udowych (okolice bioder).

U chorych siedzących (np. na wózkach inwalidzkich) zwróć uwagę na łokcie oraz guzy kulszowe.

U chorych leżących na brzuchu trzeba uważać na kolana, kości biodrowe, czoło i żuchwę.

Lokalizacja powstawania odleżyn uzależniona jest też od założonych nieprawidłowo opatrunków, szyn, aparatów ortopedycznych a także sprzętu medycznego takiego jak sondy, rurki i cewniki - tutaj mówimy o odleżynach wewnętrznych zlokalizowanych w przełyku, tchawicy i cewce moczowej.

Po przeczytaniu tego artykułu wiesz już:

• czym są i skąd się biorą odleżyny.
• gdzie szukać pierwszych objawów powstawania odleżyn
• czym charakteryzują się kolejne stopnie zaawansowania odleżyn.

W kolejnym artykule skupimy się na leczeniu odleżyn - jak leczyć odleżyny w domu i w jaki sposób wspierać proces leczenia nadzorowany przez lekarza i pielęgniarkę. Znasz kogoś, kto powinien przeczytać ten artykuł? Skorzystaj z linków poniżej i podaj go dalej! Dziękujemy!

Piśmiennictwo:

1. Opieka nad osobami przewlekle chorymi, w wieku podeszłymi i niesamodzielnymi, red. D.Talarska, K.Wieczorkowska-Tobis, E.Szwałkiewicz, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2009.

2. Profilaktyka i leczenie odleżyn, red. J.Rosińczuk-Tonderys, I.Uchmanowicz, M.Arendarczyk, Wyd.Continuo, Wrocław 2005.

3. Geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne, red.K.Wieczorkowska-Tobis, D.Talarska, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2008, 2010.